23 Feb De mens is geen vogel (over Dušan Makavejev in Bor)
Onlangs was de Servische stad Bor te zien in de indrukwekkende VPRO-serie De wereld van de chinezen van Ruben Terlou. In de aflevering over Servië leert de kijker over de luchtvervuiling in Bor. Het is niet de eerste keer dat die luchtvervuiling gethematiseerd werd. Sterker nog: Bor is al vele malen geportretteerd als een plaats van vervuiling en armoede, onder andere door de geniale filmmaker Dušan Makavejev. Een van zijn beste films speelt zich af in de mijnstad Bor.
De mens en zijn vrijheid worden gethematiseerd in de Joegoslavische film De mens is geen vogel uit 1965. Het debuut van regisseur Dušan Makavejev vertelt het verhaal van de mijnwerkers van Bor, als radertjes in het reusachtige menselijke experiment van het Joegoslavische socialisme. De film werd in Joegoslavië aanvankelijk doodgezwegen maar oogstte succes op internationale filmfestivals, zoals in Cannes. In Nederland noemde Jan Blokker Makavejev in het Handelsblad ‘een groot talent’ en zag in hem een mogelijke pionier van de Joegoslavische (nouvelle) Vague. Dat had hij goed voorspeld. De beweging waartoe Makavejev later zou behoren heette de Joegoslavische ‘Zwarte Golf’ (Crni Talas, Vague Noir). Representanten van dat genre maakten bonkige films met zwartgallige humor over ploeterende, vergeten mensen in de schaduw van het socialisme.
Het was niet verwonderlijk dat de Zwarte Golf in de jaren zestig furore maakte. Na het conflict tussen Tito en Stalin was Joegoslavië in de jaren zestig in rustiger vaarwater gekomen. Het stof was neergedaald, al had het socialisme en Tito’s leiderschap niet geleid tot de heilstaat. Het zag er ook niet naar uit dat die binnen afzienbare tijd gerealiseerd kon worden. Tegen de achtergrond van internationale culturele ontwikkelingen onderging Joegoslavië een normalisering, die gepaard ging met verveling. De macht was stabiel, de partij zat strak in het zadel, maar ondertussen bleef het leven in de periferie zwaar als altijd. De slogans over een nieuwe wereld voor het proletariaat waren ingesleten in het collectieve bewustzijn, maar ze begeesterden niet meer. Tito was in 1965 al een oude man, die steeds strammer werd in zowel zijn voorkomen als in zijn denken.
De jonge Belgradose regisseur Makavejev probeerde zijn verhaal te vertellen in dit Joegoslavië en koos Bor als decor. Hij was gefascineerd geraakt door de ‘afschrikwekkend mooie’ ambiance in de mijnstad. In het oosten van Servië vond hij de beste visualisatie van het contrast tussen enerzijds de grootse socialistische dromen van voorspoed en welzijn en anderzijds de realiteit van het mierige, dagelijkse leven. Bor deed hem denken aan het ‘Wilde Westen’: het was immers een stad aan de verre frontier van Joegoslavië en gebouwd vanuit het niets met als enige doel het zoeken naar koper, zilver en goud. Wat nog bijdroeg aan het Wild-West-beeld was de aanwezigheid van Vlachen in de dorpen rondom Bor. Zij vormden een minderheidsbevolking met een eigen niet-Slavische taal. Over de Vlachen deden toen de gekste verhalen de ronde (en dat doen ze nog steeds). Zo zouden ze oeroude heidense rituelen koesteren, een doodscultus hebben en aan (zwarte) magie doen. In die omgeving van mijnen, grotten, groeven en vergeten bevolkingsgroepen zag Makavejev het perfecte decor voor een liefdesdrama. Het werd De mens is geen vogel – een klassieker van de Zwarte Golf. Voor het vastleggen van de juiste mijnwerkersambiance moest Makavejev wel de nodige ontberingen ondergaan. Decennia later vertelde hij aan een Japans publiek dat de lucht in Bor zó giftig was, dat die de panty’s van de actrices deed verpulveren.
De mens is geen vogel bevat grofweg drie verhaallijnen. De eerste is snel verteld: Jan, een oude Sloveense ingenieur, komt naar Bor om machines te installeren. Hij krijgt daar een affaire met de veel jongere kapster Rajka. Dat loopt niet goed af en Jan keert terug naar Belgrado, Rajka achterlatend. Een tweede verhaallijn gaat over Barbulović, een knoestige, beresterke arbeider. Hij schreeuwt tegen zijn vrouw, vernedert haar, en geeft haar jurken weg aan zijn dellerige geliefde in de stad. Wanneer Barbulović’ (naamloze) vrouw haar rivale op de markt ziet zet ze een wilde achtervolging in. De twee rollen vechtend over de grond tussen de aardappelen en witte kolen om uiteindelijk samen op het politiebureau te eindigen. Daar wordt Barbulović ter verantwoording geroepen. ‘Ik heb haar jurk weggegeven’, zegt hij op het bureau, ‘dat mag ik doen. Ze is mijn vrouw. Ik mag haar slaan’.
De derde, onderliggende verhaallijn is minder rechttoe-rechtaan. In de eerste scène van de film maakt de kijker kennis met hypnotiseur ‘Roko’ die een monoloog houdt over het bijgeloof van de lokale bevolking. Later in de film komt deze Roko naar de stad om de mensen te vermaken met een ouderwetse show. Op het podium brengt hij de kopergravers onder hypnose en laat ze de gekste dingen uitvoeren. Gewillig volgen ze de instructies en in hun hypnose oog-in-oog wanen ze zich vogels, fladderend over het podium. De mensen in het publiek gieren het uit. De voorstelling trekt een verzachtend gordijn voor hun dagelijkse, harde realiteit. Dat geldt echter niet voor iedereen, integendeel: de hypnoseshow opent sommige inwoners van Bor juist de ogen. Op de dag na de voorstelling praat de vernederde vrouw van Barbulović (die van de gestolen jurk) met een vriendin. Ze memoreren de hypnoseshow, waarop ze zegt:
‘De hypnotiseur zegt “één-twee-drie”, en ze zijn in slaap. Opeens. Je hebt het gezien. Zo leven wij hier ook. We geloven alles. Als je man zegt “Zwijg!”, dan ben je stil. Hij is de baas, en zo werkt het. Nuja…zwijgen, gehoorzamen, doen wat hij zegt…dat is hypnose. Je kijkt wel, maar je ziet het niet… je loopt, zoals hij het wil.’
Het is een veelzeggende scène. Makavejev gaf daar subtiel maar onmiskenbaar kritiek op het socialistische maakbaarheidsideaal, de censuur en de dictatuur van de Joegoslavische leider Tito met de daar bijhorende persoonlijkheidscultus. De ‘bevrijding’ van de arbeider was Makavejev een illusie – een hypnose. Een gevaarlijke illusie zelfs. Een mens kan nooit helemaal vrij zijn, hij luistert naar zijn menselijke driften en instincten, of houdt vast aan oeroude gewoontes. De mens is minder gehoorzaam aan ideologieën en ideeën dan aan oude, burgerlijke reflexen, angsten, zorgen en obsessies. Ook de titel van de film verwijst ernaar: Het is onmogelijk de mens te veranderen, het is onmogelijk hem te laten vliegen als een vogel. Je kunt de mens niet africhten of conditioneren, opdat hij verandert in een andere diersoort – met andere instincten en reflexen.
‘Wat ga je nu doen?’ – vraagt de vriendin.
‘Ik weet het wel’ – zegt de vrouw van Barbulović.
‘Wat dan?’
‘Geen hypnose meer’
Aan het einde van het verhaal verwelkomt Bor een rondreizend circus. De onooglijke acrobaten, danseressen en slangeneters presenteren hun show als ‘echt’, als een tegenhanger van Roko’s hypnoseshow. De spreekstalmeester kondigt aan: ‘Dit is vermaak voor het volk! Hier is geen plaats voor leugens!’. Je ziet de vrouw van Barbulović in het publiek zitten, ze lacht, drinkt, flirt met een andere man, en oogt gelukkig. Deze naamloze vrouw is eigenlijk de enige die zich echt bevrijd heeft. Bevrijd van haar man Barbulović, ontwaakt ze uit de hypnose. Aan het einde van de film horen we hypnotiseur Roko zeggen: ‘Hypnose is geen gewone, natuurlijke slaap. Een man in slaap kan niet werken. In hypnose kan hij specifieke taken verrichten. Hij kan zelfs doden.’
De mens is geen vogel was volgens Makavejev een film over de onmogelijkheid om mensen te vormen, linksom of rechtsom, naar het ideaalbeeld van een ideologie. In 1971 zei hij daarover in een interview:
‘Het ziet ernaar uit dat het veranderen van mensen veel ingewikkelder is dan het lijkt. Je denkt dat je de theorieën van Marx gewoon kunt toepassen, een herverdeling van welvaart kunt maken en het privébezit kunt afschaffen, en dat dan alles in orde is. Dat is niet zo, want mensen vallen in herhaling. […] Toen ik mijn film De mens is geen vogel maakte probeerde ik uit te leggen dat je mondiale veranderingen kunt hebben, maar dat mensen nog steeds hetzelfde blijven: ongelukkig of ongemakkelijk, of in de war met zichzelf.’
=================================================================
De film kun je zien op de onvolprezen website: Eastern European Movies (5 Dollar voor 1 dag).
=================================================================